مقدمه
نوشآباد از جمله مراکز باستانی منطقهی آران و بیدگل( کاشان) است. بنا بر قول مؤلف تاریخ قم، زمان آبادانی و عمارت آن به دوران پیش از اسلام میرسد (1) همچنین اشارهی ابنرسته (290ه) در الاعلاق النفیسه از اهمیت این منطقه در قرون اولیهی اسلامی حکایت میکند (2).
در این شهر آثار قابل ملاحظهای از دوران سلجقوی، مغول، صفوی و قاجار بر جای مانده است هم اکنون در نوش آباد بیش از سی نقطهی مذهبی اعم از مسجد، حسینیه و زیارتگاه وجود دارد. به علاوه موقوفات دیگری نیز نظیر آب انبارهای عمومی در این مکان وجود دارد. ما در این مقال نه قصد پرداختن به آثار تاریخی - مذهبی این منطقه را داریم و نه به شمار موقوفات آن میپردازیم، بلکه به بررسی کتیبههای تاریخی که اشاره به موقوفهای دارد خواهیم پرداخت.
مسجد جامع عتیق نوش آباد یکی از آثار دورهی سلجوقی به شمار میرود که پس از مسجد جامع میدان کهنهی کاشان قدیمیترین اثر تاریخی - مذهبی دوران اسلامی منطقهی کاشان است. علاوه بر آب انبار و زیارتگاه که از مضافات این مجموعه میباشد، این مسجد شامل مناره، دو ایوان جنوبی و شمالی شبستان، جلوخان و سه درب تاریخی است (3) از جمله موقوفات این مسجد دو درب در ضلع غربی و جنوب شرقی مسجد میباشد.
1. درب ضلع غربی: این یک جفت درب از آثار بسیار ارزشمند دورهی صفوی است که به طرز ظریف و هنرمندانهای در آن، طرحها و اشکال هندسی گرهکشی شده است. بر فواصل گرهکشیها کتیبههایی از آیات قرآن، اسماء الله، نام واقف و هنرمندان سازندهی آن بدین ترتیب کشیده شده است:
(و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا)، فقد وقف هذا الباب علی المسجد الجامع بقریة نوشآباد النجبا و السادات، امیر نور الدین الحسینی سنه 1133 الهجریه النبویه».
«یا قاضی الحاجات، یا منزل البرکات، یا فاتح البواب، یا مسبب الاسباب، یا کاشف الکربات، یا مجیب الدعوات».
«عمل استاد محمد علی اصفهانی، کتبه العبدمحمد محسن النقاش».
2. درب ضلع جنوبی شرقی: این دو لنگه درب از چوب یک تکه ساخته شده است.در قسمت فوقانی یکی از آن دو، آیهی (و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا) و بر درب دیگر نام واقف آن، امیر نورالدین الحسینی، و نام خطاط، محمد المحسن و سنه 1132 منبت کاری شده است.
مسجد علی
مسجد علی علیه السلام که از یادگارهای دورهی مغول میباشد، مشتمل بر شبستان تحتانی، ایوان فوقانی، رواق، محراب تاریخی و مأذنهای زیباست(4) در ضلع غربی طبقهی فوقانی، کتیبهی سنگی زیبایی با اضلاع 45 ضربدر 35 سانتیمتر وجود دارد که احتمالا از محل اصلی خود جابهجا شده است. این کتیبه که به وقف محرابی در این مسجد اشاره دارد، گرداگرد آن صلوات بر چهارده معصوم با خط ثلث مزین شده است.
در قسمت میانی این سنگ به نام مسجد، محراب موقوفه، و واقف آن خواجه کمالالدین بن خواجه فخرالدین کاشی اشاره شده است. در انتها، سنهی الف و ثلاث به چشم میخورد.
از محراب مورد اشارهی این کتیبه اثری بر جای نمانده است. توجه به تاریخ و مفاد آن این احتمال را که کتیبهی مورد نظر به محراب گچبری دورهی مغول اشاره دارد، نفی میکند.
مسجد حاج سید حسین
این مسجد از آثار دورهی صفویه، دارای مساحت کم، ستونهایی به قطر 5 / 1 الی 2 متر و طاق چشمههای کوتاه میباشد. بنای این مسجد ساده و مصالح آن از خشت و گل است. اما درب این مسجد به طرز هنرمندانهای منبت کاری شده است. این درب دارای کتیبههای زیبا بر روی هر لنگه میباشد. در کتیبهی بالایی دو لنگهی درب، آیهای از قرآن با خط ثلث به این ترتیب منبت کاری شده است:
«قال الله تعالی و تبارک و تقدس (و ان المساجد لله و لا تدعوا مع الله احدا).
در وسط هر لنگه، کتیبهی مدور زیبایی حول محور یک طرح شمسه، به خط طغرای چلیپایی کندهکاری شده است که در یک کتیبه هشت بار عبارت «یا صادق» به صورت قرینه و در بین آنها عبارت «یا ستار» چهار مرتبه تکرار شده است. بر روی کتیبهی لنگه درب دوم، عبارت «یا فتاح» هشت بار تکرار شده است.
در قسمت پایینی این لنگهی درب، نام بانی این درب و مسجد بدین صورت آمده است: «قد عمر هذا المسجد الشریف المکان المنیف قطبالدین بن حاج حسامالدین فی سنه 1042».
بر لبه ی پایینی لنگه درب سمت چپ نام کاتب این خطوط دلنواز آمده است:
«کاتبه ابوالحسن بن نورالوری عقی عنهما»
از جمله آثار به جا مانده از دورهی صفوی در نوشآباد، بقعهی امامزادهی محمد ابنزید یکی از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) میباشد، که دارای گنبد مخروطی شکل فیروزهای با کاشیهای معرق مزین به اسماء الله، محمد (ص) و علی (ع) است. ایوان جنوبی و شرقی و شمالی از دیگر قسمتهای این بناست که ایوان شمالی آن دارای درب نفیس و نقاشی همراه با طرحهای اسلیمی میباشد. در این ایوان کتیبهای است از دورهی صفوی که به موقوفهای مجهول اشاره دارد. این کتیبه که 40 سانتیمتر طول و 30 سانتیمتر عرض دارد، با عبارت «الله ولی التوفیق» آغاز میشود و سپس با دو بیت شعر که هر
مصراع آن در یک ردیف میباشد، ادامه پیدا میکند:
«تا من به اسم کنم تولی به علی
تا حشر کند خدا با آل نبی»
«با چهار محمد دو حسن یک موسی
با جعفر و با حسین و با چهار علی»
در پایان نام واقف چنین آمده است:
«وقف نمود استاد کتاب الله عصار سنه الف ثلاث».
این کتیبه از محل اصلی خود برداشته شده و در محل دیگری نگهداری میشود.
در ورودی این ایوان به امامزاده، درب منبت کاری شدهی نفیسی از دورهی قاجار به چشم میخورد. بر بالای لنگ دربها عبارت «یا قاضی الحاجات و یا رفیع الدرجات» به خط ثلث منبت کاری شده است. بر روی دماغهی لنگه سمت چپ آمده است:
تمام شد سعی آمیرزا جونی احمد السرکاری میرزا ملا، عمل سفر (صفر) علی بیدگلی سنه 1370.
حسینیه توی ده
حسینیه توی ده، از آثار دورهی صفوی و مشتمل است بر سقاخانه، قرائت خانه، گنبدخانه، عزاخانه و غرفههای فوقانی، به جز نقطههای فوقانی و چند رواق به جا مانده از دورههای پیشین، قسمتهای دیگر حسینیه تخریب شده و یا نوسازی است.
از جمله موقوفات این حسینیه جام مسی نفیس و نسبتا بزرگی است که از دورهی صفوی به جا مانده است که بر لبههای بیرونی دورتادور آن صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث حک شده است و در بین این کتیبه طرحهای اسلیمی به چشم میخورد.
در میانهی قسمت بیرونی جام نام واقف، محمد الامین، و سنه 1132 حک شده است.
بدون اینکه هنرمند زبردست آن از خود نشانی به یادگار گذاشته باشد.
موقوفهی دیگر این حسینیه که از لحاظ هنری بسیار باارزش میباشد، منبری چوبی است، از دورهی قاجار که در آن طرحهای اسلیمی و گره کشیهای متنوع به طرز برجسته، منبتکاری شده است. در رأس دو تیرک عمودی جلو منبر، مقرنسهای چوبی ظریفی به چشم میخورد.در بدنهی این منبر صلوات بر چهارده معصوم، و در آخرین پلهی آن این بیت شعر کتیبه شده است:
در فوق عرش مسند پرچیده جای کیست
صاحب عزا خداست خدایا عزای کیست
و بر دو تیرک انتهای منبر، نام سازندهاش و احتمالا واقف یا خطاط آن چنین آمده است:
هذا عمل حقیر کار سفر (صفر) علی بیدگلی صورت اتمام یافت فی سنه 1293... محمود الحسینی.
متأسفانه یکی دو کلمه از این قسمت، به دلیل فرسودگی قابل خواندن نیست.
حسینیه ی بالاده
قسمت اصلی این حسینیه در سالهای اخیر به علت فرسودگی تخریب و حسینیه بزرگی به جای آن در حال احداث است. از حسینیهی قدیمی بنایی بر جای مانده که سقف گنبد آن آجر چینی است که در آن آجرهای لعابدار و بشقابهای منقش به کار رفته است این حسینیه در اواخر دورهی قاجار مرمت شده است. در ورودی این قسمت کاشیهای معرق به کار رفته و در بین نقوش آن عبارت «یا حسین (ع)» تکرار شده است.
از موقوفات این حسینیه منبر چوبی قدیمی و نفیسی است که با هنرمندی تمام، قسمتهای مختلف آن منبت کاری شده است و لبههای بدنهی منبر در دو ردیف آیةالکرسی و صلوات بر ائمهی معصوم، با خط ثلث به طور برجسته با هنرمندی و ظرافت خیره کنندهای به چشم میخورد. در تمام قسمتهای بیرونی این منبر طرحهای کثیرالاضلاع به شیوهای قابل توجه گرهکشی شده است.
بر بدنهی آخرین پلهی منبر، نام واقف آن چنین آمده است:
«وقف نمود این منبر را.... مرحوم محمد قاسم نوشآبادی به قریهی نوشآباد بالای ده که در ایام عاشورا منبر مذکور را در چهار سوق محلهی مذکور...»
یکی دو کلمه از آخرین قسمت کتیبه، در زیر میخ محو شده است. نام سازنده و تاریخ آن مشخص نیست. متأسفانه این اثر نفیس و با ارزش به علت بیتوجهی اهالی محل در حال فرسودگی است.